धरानका सुकुम्बासी समस्यालाई नियाल्दा

शहरीकरणसंगै आधारभूत सेवा सुबिधाको खोजीमा शहर छिर्ने जनसंख्या दिनानुदिन बढ्दो छ । मुख्यतया सुलभ स्वास्थ्य, गुणस्तरीय शिक्षा तथा रोजगारीको अवसरको खोजीमा दैनिक रुपमा सहरमा जनाघनत्व बढ्दो छ । सुबिधा सम्पन जीवन यापनका लागि सम्भावनाको खोजि गर्दै, विभिन्न स्थान बसाइ सरी या आन्तरिक प्रवासीका रुपमा शहरी क्षेत्रमा चर्को भाडा तिरी आफ्नो गुजारा गरिरहेका छन् । बढ्दो महंगी, शहरी जीवन शैली, असिमित आवश्यकता अनि सिमित स्रोतका कारण अभाव ग्रस्त जीवन बिताई रहेका छन् । तेस्त आवश्यकताको परिपूर्ति गर्न, विकल्पको खोजी गर्ने क्रममा सरकारी प्रति जग्गा, खाली खोला किनारका डिल तथा वन क्षेत्र फडानी गरि अव्यवस्थित, असुरक्षीत बसोबास गरिरहेका छन् ।

 पछिल्लो समयमा देशले १० वर्षे गृहयुद्धको मार सहनु पर्यो । जनजीवन कस्ठकर मात्र होईन जनताले सुरक्षाको प्रत्याभुती समेत गर्न पाएनन् । हजारौले आफ्नो थातथलो छोडेर सुरक्षित क्षेत्रमा भाग्न बाध्य हुनुपर्यो । एकसरो कपडामा सुरक्षाको खोजी गर्दै सहरी क्षेत्रमा पसेका द्धन्द्ध विस्थापीतहरु मध्ये हजारौ बसोबासका लागि यस्ता स्थानमा बस्न शुरु गरेको पाइन्छ । भने केहि मानिसहरु विभिन्न कारण वश जमिनको स्वामित्व गुमाएका र आफ्ना नाममा कतै कुनै स्थानमा जमिन नरहेका कारण यस्ता क्षेत्रमा बसोबास गर्न बाध्य छन् । जस्लाई सुकुम्बासीको रुपामा समाज तथा राज्यले परिभाषित गरेको छ ।

२०६२ सालमा धरान नगरपालिकाका कर्मचारी हरि बहादुर कार्कीको संयोकत्व तथा सुकुम्बासी संगठन, नेपाल बसोबास बस्ति संरक्षण समाजसंगको सहकार्यमा गरिएको तथ्यांक संकलन गरिएको थियो । यसअनुसार धरान नगरपालिका भित्र ६४ सुकुम्बासी समुदायमा ६ हजार घरधुरी रहेको तथ्यांकले देखाउछ । जस मध्ये ३३ समुदायहरु सालन्य बाढीबाट प्रभावित हुने गर्दछन् । ६ समुदाय भूकम्पीय दृष्टिकोणबाट जोखिमपूर्ण अवस्थामा रहेका छन् । 

वर्षेनी बाढीकै कारण धरानका वडा नं.३ को कृष्णा पाख्रिन मार्ग, धरान वडा नं. ४ को शान्ति टोल तेस्तै गरी वडा नं.७ को दोभान लाईन, वडा नं.८ दुर्गा पथ, अरुण, बरुण, गौरी टोल, गुम्बा मार्ग, सभा गृह, र श्रवन मार्ग, वडा नं.१० को खहरे पुतलीलाईन, पुष्पलाल मार्ग, वडा नं.११ को गौरी टोल, वडा नं.१३ को अमर बस्ति क, ख र ग, वडा नं.१५ का हाम्रो लाईन, गणत्रन्त्र क, ख र ग, ललित टोल, बिरनारायण मार्ग, खोरिया बस्ति, वडा नं.१६ को सिमाना, प्रगती टोल, लोकत्रान्त्रिक र नौलो बस्ति, वडा नं.१७ का शान्ति टोल, सप्तरंगी मार्ग, फोकल्याण्ड टापू तथा वडा नं. १९ को खहरे गैरी तथा गुम्बा मार्ग जस्ता समुदायहरु जोखिम ग्रस्त समुदायमा पर्दछन् ।

२०६६ सालको बाढीका कारण फोकल्याण्ड टापुका २२ र बरुण टोलको १   घरपरिवार गरी २३ घरपरिवार बिस्थापित हुनु परेको थियो । गत वर्ष धरान वडा नं. ८ स्थित गौरी टोलमा १ घर, राती आएको बाढीले भत्काई दियो । दुर्गा पथको ८ घर यस साल बाढीकै उच्च जोखिममा परेका छन् । यी त धरानका केही प्रतिनिधी घटना मात्र हुन् । वर्षातसंगै सुकुम्बासी समुदायामा बाढीले ल्याउने जोखिमबाट त्रसित दैनिकी शुरु हुन्छन् । नगरमा निर्माण भएका नालाहरु अव्यवस्थित रुपमा खहरे, तीन ढुवाङगे र ती जस्ता अन्य खोलामा मिसाईनाले वर्षातमा यी खोलाहरुमा पानीको मात्रा बढ्दा जोखिम बढेको छ । 

यस्ले सुकुम्बासी समुदायमा समस्या त ल्याएकै छ, संगसंगै नगरका भौतिक संरचनाहरु पनि ध्वस्त हुदै छन् । यस वर्ष (२०६९) खहरेमा बाढीका कारण धरान वडा नं. १६ स्थित सिमाना टोल अगाडिको पुल जोखिममा परेको छ । धरान वडा नं. ८ को तीन ढुवानङे पुल भत्किने अवस्थामा पुगेको छ । समयमै यो पुल संरक्षण नगर्ने हो भने पुल र पुलसंगै जोडिएका ४ सुकुम्बासी समुदायहरु तथा आसपासका नम्बरी घर तथा जग्गाहरु बग्ने सम्भावना छ । स्थानीय निकाय तथा सरोकारवाला संघ संस्थाको तात्कालिन जोखिम न्यूनीकरण गर्ने कार्यले मात्र यस्ता समस्याको दिर्घकालिन समाधान हुन नसक्ने देखिन्छ । जस्का लागि दिर्घकालिन योजना बनाई कार्वान्वयन पक्षलाई प्रभावकारी बनाउनु पर्ने देखिन्छ ।  

गरिबी, अशिक्षा, सुचना तथा जनचेतनाको कमीका कारण यी समुदायहरुलाई बिकासको मूल धारमा ल्याउन नसकीरहेको अवस्था छ । जबर्जस्ती उठिबास, प्राकृतिक प्रकोप, जोखिमपूर्ण स्वस्थ्य अवस्था, आधारभुत सेवा सुबिधा र गुणस्तरीय शिक्षामा पहुँचको अभाव भएको यस समुदायहरुलाई समाजले हेर्ने दृष्टिकोण पनि असमान, अमानविय र नकारात्मक रहेको छ । चोर, डाँका, फटाहा, जड्याहा, अनपढ, असभ्य बस्ने समुदायको रुपमा विस्लेषण र दुर्व्यवहार गरि मानसिक तथा सामाजिक रुपले होच्याईन्छ । जसकारण यहाँका मानिसहरुलाई सम्मानजनक जीवन विताउने वातावारणको प्रत्याभूति हुन सकेको छैन ।

  

    : लक्ष्मी राई

  (यो लेख धरानमा प्रकाशित हुने औजार दैनिकमा २०६९ सालमा प्रकाशित भएको छ ।)   

नितु दिदि

   J लक्ष्मी राई 

   "नितु दि ! फोटो दामी लाग्यो । भिनाजु हो ?"

   "हैन मेरो बोय फ्रेन !" रिसाएर, चिम्से आखाका गेडा बाहिरै निक्लेला झैँ गरि मतिर हेर्दै उतरको झटारो बर्साईन । उनलाई पनि मेरो प्रस्न झटारो भन्दा कम थिएन रहेछ । मेरो सोच पनि कति निच ! भिनाजु नभए को हुन्थ्यो ? अरु हुदो हो त तेस्तो फोटो तेसरी सबैलाई देखाउनु हुन्थ्यो त  ? दोस्रो बिबाह गर्ने महिलाहरु चरित्र हिन्न नै हुदैनन् नि । यत्रो देश डुलेर, सेस भैसकेर पनि उही संकुचित बिचारमा आफुलाई बाधी राख्ने कस्ती म । मैले गलत नै भनेकी रहेछु, मैले अनुमान गरे । अब त्यो भिडमा बस्न उचित लागेन मलाई । लुसुक्क, अर्को भिड तिर लागे । आजसम्म पनि बाँचेको संकीर्ण सामाजको एक प्रतिनिधि पात्र म । 

   उनि नितु । नितु लिम्बु गुरुङ । बिहे पछि जोडिएर भएको दुइटा थर । ताप्लेजुंग जन्मिएकी उनि बिहे पछि काठमाडौं बस्थिन । उनको पहिलो श्रीमान कर्ण लिम्बु संगै । १ छोरीका बाबु कर्ण निजामती कर्मचारी थिए । उनि र मेरो भेट आज भन्दा ५ वर्ष अगी भएको थियो उनकै पसलमा । नया बानेश्वरमा उनको फेन्सी पसल थियो । म अकसर उनकोमा कपडा किन्न पुग्थे । हसिलो अनुहार, फरासिली उनि हाक्की स्वभावकी थिइन् । तेही भएर पनि म उनकोमा नै जना रुचाउथे । अर्को कुरा उनकोमा सस्तो, राम्रो कपडा पाइन्थ्यो । शनिबार कहिले कसो पसलमा पसियो भने उनका श्रीमान पनि भेटिन्थे । तर उनीहरु बिच खासै मिल्ती देखिनन् थियो । एक पस्चिम त १ पूर्व फर्केका हुन्थे । किन मिल्ती थिएन ! सोध्न गार्हो लाग्थ्यो । कहिले सोधिन पनि । 

Photo taken from Google

   जागिरे जिम्मेवारी पुरा गर्न म पश्चिम बाकेको २ वर्षे बसाइ पछि धरान आइपुगेको पनि ३ वर्ष भएछ । उनिसंग फेरी भेट भएको २ महिना जति भएको थियो । वडा न १० बाट कोठा सरेर म उनकै पल्लो घरमा  सरेको भर्खर १५ दिन हुदै थियो । कौसीमा लुगा सुकाउन जादा उनि पनि आफ्नो घरको कौसीमा थिइन् ।  ११ महिने छोरालाई घाममा तेल लगाउदै । अहो ! नितु दी हैन ? मैले अचम्म मान्दै अड्कल काट्दै सोधे । मेरो अड्कल मिल्यो । नितु दि नै हुनुहुदो रहेछ । चिनु भयो मलाई । छक्क पर्दै सोध्नु भयो । ए हो नि ! लक्ष्मी बैनी । हैन कसरी यता आइपुग्नु भो ? बिहे गर्नु भयो कि कसो ? प्रतिउत्तरमा मैले भने । "हो नि दि मेरो बुडो जागिर म उसकी बुढी जागिरे ।  जता बुढो उतै बुढी  ।" दुबैको हासो छुट्यो ... हे हे हे हे । "अनि दि छोरी खाई त कत्री भै ?" मेरो उत्सुकता राखे । नितु दि अलि असहज हुदै अन्कनाए झैँ भइन् । "उसकै बाउ संग । अनि भिनाजु नि ?" मैले फेरी सोधे । खाई उतै काठमाडौं होला । मैले सोचे ..आझै उस्तै रहेछ यी जोइ पोइको सम्बन्ध । तर दि कसरी गुरुङको घरमा ? 

   "उस्को र मेरो तेतिनै होला लेखान्त । हामी छुटेको ३ वर्ष भयो ।" नितु दिदिले भन्नु भयो । किन के भएको थियो र ? मेरो उतर दिदै भनिन "थिए धेरै कुराहरु के भन्नु ?" 

   नभन्ने भईन दिदीले । के कारण थियो होला ? उनीनै तेस्ती हुन की, ति भूतपूर्व भिनाजु भनाउदा तेस्ता हुन् ? बिचारी त्यो छोरीको पो बिजोग हुने भो त । बाउ आमाको जुधाईमा बच्चाको वर्तमान र भविश्य बिग्रिने भयो । आजकाल कति धेरै सम्बन्ध बिच्छेदको घटना बढेका ...किन होला ? आजसम्म भनेकी छैनन् उनले मलाई । घरि घरि त मेरो तथ्यहिन अनुमानले उनलाई नै दोषी ठान्छ । पुरुष प्रधान समाजको एक हिस्सा न परे महिलालाई नै दोषी ठान्छ ।

२०७० आसार १३

म परे जिल्लाराम !!!

Photo taken from Google

                                                                                                                                        

         सामाज सेवीको प्रमाणपत्र कहाँ दिन्छ ? अनि कसरी हुने त सामाज सेवी ? एक मित्रले प्रश्न गरे  । बिचार उनलाई समाज सेवी बन्ने भुत चढेको छ, किन हो । सोच राम्रै हो  ।  मानव समबेदना हराउदै गएको यो समयमा यस्ता सोच भएका मानिस पाउन गारो छ । विदेश भासिएका उनि आफुले कमाएका केहि गरिब दुखिलाई सहयोग गर्न चाहन्छन्  ।  तर कसरी ? भेउ पाउन नसकेर आफ्ना केहि साथीहरुलाई पनि भन्दा रहेछन  । साथीहरु यो कुरा सुनेर पत्याउदा रहेनछन  । कसैले नपत्याउदा आफु मन भएर पनि सहयोग गर्न नसकेकोमा दुखि रहेछन  । अनि आफु हतोत्साही भएको गुनासो सुनाउदै थिए मलाई । 

         उनका साथीहरु पनि केहि हद सम्म त ठिकै हुन्  । USA, America, Canada, UK बस्तै आएका देश र भेस फेर्ना बितिकै ठुला बनिन खोज्ने केहि मित्रहरुको हर्कतले म आफै पनि विश्वस्त हुन सक्दिन  । यस्तै घटना घट्यो मसंग पनि  । आज भन्दा ३ वर्ष अगाडी । लाहुरे लाग्ने सपना बोक्दा बोक्दा लाहुरे हुन नसकेका बाबुको मार्फत UK पुगेको उसको चुरी फुरी बेग्लै थियो  । कमाउन कसरी कमाउदै थियो, थाहा छैन । Online Chat मा कुरा कानी हुदाँ, उसलाई लागेको कुरो भनिरहन्थ्यो  । गरिबीको कारण पढाउन नसक्ने कोहि छ भने म उसलाई पढाउन चाहन्छु । केहि समयको लागि मात्र हैन क्या, उसलाई सक्षम नागरिक नबनुन्जेल  । B.A., M.A.  कहाँ सम्म  पढछ तेती पढाउछु ।  

        लौ गजब कुरो  ।  मैले कसरी सहयोग गरौ त ? राम्रो विचार सुनेर मैले सुध्याए  ।  कोहि गरिब छन् भने खोजिदेउन  ।  यति काम त गरिहाल्छु नि  ।  मैले आफ्नै कार्य क्षेत्रमा पर्ने दिपेन्द्र प्राथमिक बिध्यालयमा सोधे, खोजे । समुदयमा पनि खोजे  ।  १ जना परिवार पनि पत्तो लाए  । त्यो परिवारलाई भेटे पनि  ।  तर चुरो कुरो चै भनेकी थिएन  ।  

         राम्रै भएछ नभनेको पनि  । सहयोग गर्ने ठुला हृदय भएका ति मित्रलाई यो कुरो सुनाए पछि बेपत्ता नै भए  । फेस बुकमा मलाई पनि unfried  गरेछन्  । म पो जिल्लाराम ! बेक्कारमा टन्टलापुर घाममा दिनभरी कुदियो ।

२०७० भदौ १२ बुधबार ।

आपिल सबै चेतना भएकाहरुसंग !

रातको करिब १२ नजिक पुग्दै थियो घडीको सुइ । मस्त निन्द्रामा घुरिरहेका धरानेहरु मध्ये केहीको कानमा उनको चिच्याहट सदा झैँ सुनियो । "बचाऊ ! बचाऊ ! मलाई मार्यो ! मलाई मार्यो ! आइय आइया आइया .." घरि बुजो लाग्थ्यो होला,  निसासिदै गुम्सिन्थ्यो त्यो क्रन्दन । बचाउन कोहि गएनन् र जादैनथे पहिले पनि । २०, ३० मिनेस पछि आफै सेलाउथ्यो त्यो चिच्याहटले तातेको रात अर्को दिनमा प्रबेस गरे संगै ।  यसरी कोलाहल मच्याउने उनि सधै कराईनन् । कहाँ हरिन कसैको चासो बनिन् कहिले पनि । को थिइन् ? कहाँ बाट आएकी थिइन् ? कस्की चेली, कस्की पत्नी या छोरी थिइन् ? कसैलाई थाहा थिएन । यति थाहा थियो उनि मानसिक सन्तुलन गुमाएकी नारी थिइन् । बौलाही । कहिले नांगै डुल्थिन बेसर्म । कहिले कराउदै दौडथिन सडक भरि । ट्राफिक नियम पनि लाग्दैन । मृत्युको डरले पनि छुदैन । बिन्दास छिन् उनि । शरीर, चेत भएका पुरुषहरुबाट लुटिदा पनि कतै उजुरी गर्नु छैन । चुप चाप ...

धरान भानु चोक बिचमा मानसिक सन्तुलन गुमाएकी १ महिला

कुरा २०६० सालको हो सायद, बिर्से । नयाँ बानेश्वरको धोबीखोला संगैको झाडीमा, कुरामा भुलाउदै २ युवकले झन्डै २० वर्षे उनको अस्मिता लुटेर, दिउसै रक्ताम्य बनाइदियो । उनको चिच्याहट सुनेपछि म लगायत केहि  भुराभुरीको खैलाबैलाले छुट्कारा त मिल्यो उनलाई तर उनि लुटिई सकेकी थिईन ।  उनको शरिर क्षणीक यौन चाहानाको हवस् बनिसकेको थियो । तेसरी दिनै कतिऔ बाट तुटिनथिन होली उनि ! पैसामा बार्गेनिंग गर्न नपर्ने बेश्या बनिन बाध्य थिन् उनि र बाध्य छन् उनि जस्ता धेरै स्त्रीहरु आज पनि ।

म जहाँ पुगे तेहा भेटे उनीहरुलाई । बाँके कोहलपुरको बजारमा हिष्ठ पुष्ठ काली उनिलाई लुगा लगाउन कसैले भनेन । बरु सबै दर्षक बने । कोहि मुख छोपेर राम ! राम ! भन्दै उछिटिन्थे । कोहि उनको शरिरको प्रतेक अंग नियाल्दै एकोहोरिन्थे । उनको कथा पनि अरु जस्तै थियो ।

चेत भएका । बोल्न सक्ने । आधिकार खोज्ने त दिनै बलात्कृत हुन्छन् यहाँ । घरि बाबु बाटै । घरि परपुरुषबाट । घरि प्रेमी त घरि लोग्ने बाट । 

कस्तो समाज होला यस्ता नारीहरुको सुरक्षाका लागि कहिले कुरा उठाएन । सदा महिला हिंसाका विरुद्ध सडक तताउने संघ सस्थाहरुको ध्यान कहिले गएन । पत्र पत्रिकामा समाचारका रुपमा पनि कहिले स्थान पाएन यो कुराले । अस्थिर सरकार लाचार ! केलाई पो हेर्न सकेको छ र ? न्याय त अब इतिहासमा मात्र पढन पाइने भो ।

लौ न ए महिला अधिकार कर्मी हो यता तिर पनि ध्यान दिउन । पत्रकारहरुले पनि समाचार बनाऔ न । यी बोल्ने चेत नभएकाहरुलाई हामी चेतना भएकाले केहि गरौ न । उनीहरुको लागि बोलिदिउ । केहि भैहाल्छ कि ।

२०७० भदौ १२ बुधबार ।